Voor windvanen in Leiden en omgeving zie: Leids jaarboekje 1959
, blz 69-81(bron Theo Quicken)
De verzameling op deze site
omvat ongeveer 580 kerken.
 Windvanen in Nederland

Op katholieke kerken in Nederland staat over het algemeen een kruis. Op de kerk van protestantse gezindten staat meestal een windvaan met daaronder een kruis. Die windvaan stelt meestal een haan voor, een windhaan dus, of weerhaan. Deze site gaat over windvanen die geen haan voorstellen. Aanvullingen en commentaar zijn heel welkom.


kerken alfabetisch op plaats.
types windvanen.
verspreidingskaarten adelaars, engelen met bazuin, wandelende hanen, hennen, leeuwen, paarden, vissen, zeilschepen en zwanen.
zoeken

In de provincie Groningen en in de provincie Friesland
zijn zoveel kerken met interessante windvanen dat die ook ondergebracht zijn op aparte kaarten.

In de zomer van 2011 publiceerde Reformatorisch Dagblad een serie over bijzondere windvanen, voorafgegaan door een interview met Pim Brascamp, de beheerder van deze website.
Wim Pijbes, oud-directeur van het Rijksmuseum, publiceerde op 23 mei 2020 in NRC over windvanen, deels op basis van deze website.



























































Ds Doeke Lands mijmeringen archief (voormalige internetsite)
Maandag, 18 Maart, 2002     De Haan
Op heel veel kerktorens staat een haan.
Een windvaan, maar een windvaan die wil herinneren aan dat verhaal uit de Bijbel over Petrus.
Een haan met een boodschap.
Petrus hij nam heel nadrukkelijk afstand van Jezus, die hem tevoren had gewaarschuwd: ‘ Eer de haan tweemaal gekraaid heeft, zult gij mij driemaal verloochenen.’ (Markus 14:72)
Dit kan er dus gebeuren met ons, volgers van Jezus, leerlingen, ondanks onze eigen zekerheid en onze eigen geloofsovertuigingen. (Zie ook mijn vorige mijmering).
Maar de haan geeft ook aan, dat er een nieuwe dag aanbreekt en dat het tijd is om op te staan.
Ik denk, dat met name deze gedachte meegespeeld heeft bij het plaatsen van een haan als windvaan op de toren van de kerk. In dat kerkgebouw wordt toch immers verkondigd, dat een nieuwe dag is aangebroken en dat het tijd is om op te staan! Bovendien zijn de meeste bijeenkomsten in dat kerkgebouw niet op de zondag, de eerste dag van de week, de opstandingsdag!
Opvallend en veel betekenend voor mij is in het Bijbelse verhaal over die haan en Petrus ook, dat de evangelist Lukas vertelt, dat Jezus zich omdraaide en Petrus aankeek na zijn verloochening, bijna op het zelfde moment als die haan kraaide. (Lukas 22:61) Jezus verloochent Petrus, ons niet!
Een geweldig teken: een nieuwe dag ondanks alles!
Het is waar en daarom opstaan, mensen!
Het is bijna Pasen!




























































Adelaar Groningen Nieuwe Kerk, Heveskes, Groningen, Kiel-Windeweer, Middelbert, Midwolda, Noorddijk, Oude Pekela, Oostwold, Stedum St Bartholomeuskerk, Winsum, Zwolle St Michaelskerk
Centaur Bergen
Cirkel met pijl Leermens
Davidsster Zierikzee
Dorpswapen Deersum, Drachten, Burgwerd, Foudgum, Goutum, Hollandscheveld, Irnsum, Joure Jouster Toer, Langweer, Molkwerum, Parrega, Rinsumageest, Wartena, Wons
Draak Warfhuizen, Wouw
Duif Bedum Martyriakerk, Culemborg, Ezinge, Godlinze Gereformeerde kerk, Gorredijk-Lippenhuizen, Oudemirdum, Vollenhove
Eenhoorn Maarssen
Engel met bazuin Assen, Deurne, Dordrecht Bonifatiuskerk, Kockengen, Leiden, Loenen, Mildam, Rolde, Roosendaal, Stedum Gereformeerde kerk, Terborg, Thesinge, Tjamsweer, Velp, Varsseveld, Wagenborgen, Zeerijp, Zutphen
Fuut Woltersum
Gemeentewapen Aalsmeer, Amsterdam Oude Kerk, Appingedam, Ballum, Den Haag, Deventer, Dokkum, Epe, Haskerhorne, Hollum, Kampen Broederkerk, Kielwindeweer, Leeuwarden Grote Kerk, Leeuwarden Oldehove, Lemmer, Loppersum, Metslawier, Middelbert, Mijdrecht, Nes, Oegstgeest, Onderdendam, Oude Bildtzijl, Reitsum, Sappemeer, Schagen, Schagerbrug, Sint Jacobiparochie, Sneek, Uithuizermeeden, Voorschoten, Wassenaar, Wijk bij Duurstede Winsum, Workum Grote Kerk, Zurich, Zwolle
Griffioen Grijpskerk
Haas Haskerhorne, Gorredijk, Oosterwolde, Oudehaske
Helm A'dam Remonstrantsch, Tweede Exloërmond
Hen Baard, Bozum, Dinxperlo, Doezum, Exmorra Gereformeerd, Exmorra, Garijp, Geesteren, Gendringen, Heeg, Hommerts, IJlst, Oosterlittens, Oudkerk, Wijckel, Zelhem
Hert Epe, Wons, Zurich
Hinde Hindeloopen
Hond Gorredijk, Oosterwolde, Terwispel
Hoorn Hoorn Koepelkerk
Initialen Delfstrahuizen, Ferwoude, Hantum, Hijlaard, Kimswerd, Lichtaard, Ryptsjerk, Schettens, Schraard, Sneek, Tzummarum,
Jaartal Dantumawoude, Driebergen, Eagum, Ermelo, Garrelsweer, Geulle aan de Maas, Grijpskerk, Hallum, Hantum, Heerenveen, Hemelum, Kollum, Lichtaard, Lienden, Naarden, Nijemirdum, Noordbroek, Noordwolde, Oldehove, Oosterend, Oosterbeek Remonstrants, Oudeschans, Schingen, Sexbierum, Sijbrandahuis, Ternaard, Tinallinge, Tzum, Uithuizen, Vollenhove Sint Nicolaaskerk, Wanswerd, Westerbroek
Jacobsschelp Utrecht
Kerk Elburg
Klompen Den Haag Abdijkerk
Koe Mastenbroek
Lam Joure Doopsgezind, Nes Doopsgezind, Mijdrecht
Leeuw Den Haag Nieuwe Kerk, Garnwerd, Grave, Kantens, Leeuwarden Grote Kerk, Leeuwarden Oldehove, Lettelbert, Makkum, Middelburg Oostkerk, Middelstum, Minnertsga, Naaldwijk, Niekerk, Noordwijk, Noordwolde, Oegstgeest, Oudewater, Schalkwijk, Schoonhoven Bartholomeus, Sint Annaparochie, Stitswerd, Spijk, Ulrum, Vierhuizen, Voorburg, Willige Langerak, Zierikzee
Neptunus Oosterleek
Ooievaar Den Haag
Paard Beerta, Bellingwolde, Birdaard, Boyl, Den Andel, Drachten Doopsgezind, Drogeham, Duurswoude, Eelde, Eenrum, Eestrum, Finsterwolde, Gasselternijveen, Gieten, Gorredijk, Groningen, Grootegast, Haule, Hemrik, Langezwaag, Makkinga, Nieuw Beerta, Nieuwehorne, Noordhorn, Noordlaren, Oldeboorn Doelhofkerk, Oterdum, Oudeschoot, Peize, Rottevalle (doopsgezind), Rottevalle, Scheemda, Schildwolde, Suameer, Surhuisterveen (doopsgezind), Ureterp, Usquert, Westerdijkshorn, Westeremden, Wijnjeterp, Winschoten
Paard met ruiter Heelsum, Hellum, Leerdam, Lutkewierum, Morra, Oosterbierum, Oosterzee, Uitwierde
Paard en vis of zeepaard(je) Ens, Makkum, Niezijl, Termunten, Warffum, Winkel
Pauw Slochteren, Staverden
Pegasus Zuidhorn
Pijl Bakkeveen, Bierum, Eestrum, Eppenhuizen, Farmsum, Heiligerlee, Hempens, Hollum doopsgezind, Kantens, Klein Wetsinge, Kruisweg, Krimpen aan de Lek, Leens, Leerdam, Lutjegast, Noordlaren, Oldehove, Onderdendam, Oosteinde, Oosterend, Oudehorne, Oudewater, Paesens, Pieterburen, Reitsum, Roodeschool, Ten Post, Uithuizermeeden, Ulrum, Warffum Gereformeerd, Wehe, Woudsend, 't Zandt Gereformeerde kerk
Raket Den Ham
Schild Delft
Sint Joris en de draak Bredevoort, Oosterbierum, Terborg
Sint Maarten Beetgum, Sint Maarten, Sneek, Tiel, Utrecht
Sint Michaël en de draak Sint Michelsgestel RK, Zwolle
Soldaten Brielle Jacobskerk
St Jacob met een staf Leiden Lodewijkskerk
Ster Lemiers, Roden
Triton Akkrum Nederlands Hervormd, Allingawier, Enkhuizen, Hoorn, Stavoren
Vaan Aalsum, Aardenburg doopsgezind, Amsterdam Engelse Hervormde Kerk, Asperen Gereformeerd, Asperen Nederlands Hervormd, Assen, Baijum, Balk, Beers, Berlikum, Blessum, Blija, Boornbergum, Borgsweer, Bolsward doopsgezind, Bolsward Martinikerk, Breede, Coevorden, Coevorden synagoge, Delft, Den Haag, Diever, Dokkum, Dordrecht Luthers, Dronrijp, Dronten, Echteld, Eijsden, Elburg, Engwierum, Folsgare, Gasselternijveen, Gellicum, Godlinze Pancratiuskerk, Hantumhuizen, Harkstede, 's-Heer Abtskerke, Heerenveen, Heiligerlee, Hoedekenskerke, Holwerd, Holwerd Doopsgezind, Holwerd Gereformeerd, Hornhuizen, Houwerzijl, Itens, Joure Jouster Toer, Jukwerd, Kampen Bovenkerk, Kommerzijl, Kraggenburg, Leerdam, Lisse Oud Gereformeerd, Lisse Hervormd, Loenen, Mantgum, Marsum, Middelburg Gasthuiskerk, Middelstum, Morra, Naarden, Niawier, Niehove, Niekerk, Nieuwer ter AA, Nieuwpoort, Noordbergum, Oldeboorn doopsgezind, Oldelamer, Oldetrijne, Oosterbeek Bernulphuskerk, Oosterlittens, Oosternijkerk, Oud-Avereest, Oudewater, Poppingawier, Ravenstein, Rolde, Roderwolde, Saaksumhuizen, Sappemeer, Scharnegoutum, Scherpenzeel, Schiermonnikoog, Schildwolde, Schoonhoven Oud Katholiek, Sint Michelsgestel NH, Smilde, Stadskanaal Gereformeerd, Stadskanaal Hervormd, Stiens, Ten Boer, Ternaard doopsgezind, Tienhoven, Tolbert, Uithuizen Doopsgezind, Utrecht Evangelie Gemeente, Veenhuizen, Vlagtwedde, Wanswerd, Warffum Gereformeerd, Warns, Welsrijp, Westernijkerk, Wetsens, Winschoten, Workum Gereformeerde Kerk, Zetten, Zevenhuizen, Zwolle Plantagekerk
Vaan met embleem van de Stichting Alde Fryske Tsjerken + jaartal Boksum, Britswerd, Genum, Hijum, Jubbega-Schurega, Raard, Zweins
Vaan met wapen Beetsterzwaag, Dedgum, Hardegarijp, Ferwerd, Idaard, Leek, Meedhuizen, Noorddijk, Sebaldeburen, Sint Annaparochie, Vrouwenparochie
Vis(sen) Amersfoort, Amsterdam Emmakerk, Beilen, Bilthoven, Bodegraven, Colmschate, De Blesse, Delftshaven, Eijsden, 's-Gravenpolder, Hasselt, Hoogkerk, Leeuwarden, Lemele, Oegstgeest, Philippine, Renswoude, Visvliet, Wijchen, Witmarsum, Zoutkamp, Zwartsluis
Vrijheidsmaagd Westerlee
Walvis Krimpen aan de Lek, Soest
Wapen-Alberda Eenum, Huizinge, Pieterburen, Usquert, 't Zandt Mariakerk
Wapen-Lychlama à Nyeholt Olterterp
Wapen-Ripperda Losdorp, Oosterwijtwerd, Tjamsweer
Wulp De Wilp
Zandloper Aalsum, Akkrum Doopsgezind, Terband
Zeemeerman/min Dalem, Farmsum, Krommenie, Nieuwolda, Uithuizen, Uithuizermeeden, Zuurdijk
Zeepaard(je) of paard met vis Ens, Makkum, Niezijl, Termunten, Warffum, Winkel
Zeilschip De Knipe (Beneden Knijpe) Hervormd, Aardenburg, Berlikum Doopsgezind, De Knipe (Boven Knijpe) Doopsgezind, Brielle, Drachten Doopsgezind, Earmewâld, Eastermar, Ens, Gaastmeer, Gasselternijveen, Hazerswoude, Hindeloopen, Hoorn Oosterkerk, Idskenhuizen, IJlst, Lemmer, Marknesse, Moddergat, Nij Altoenae, Oostrum, Overlangel, Paesens, Rottevalle (doopsgezind), Schermerhorn, Slootdorp, Sneek, Surhuisterveen (doopsgezind), Surhuisterveen, Uitwellingerga, Utrecht Mattheuskerk, Veere, Visvliet, Vlaardingen, Volendam, Warmond, Wierum, Woubrugge, Woudsend, Zeewolde, Zierikzee
Zon Heerenveen doopsgezind, Nes doopsgezind
Zwaan Amsterdam Luthers, Arnhem Luthers, Bodegraven, Delft, Den Haag Luthers, Kampen Luthers, Langweer, Leeuwarden, Molkwerum, Nieuwe Pekela, Nijmegen Luthers, Obergum, Purmerend Luthers, Schagerbrug, Schiedam Luthers, Sint Maartensbrug, Thesinge, Tiel Luthers, Utrecht, Weesp, Wildervank, Zuidwolde, Zutphen
































Opschrift op het orgel van Garnwerd
foto: Herm Jan Brascamp, november 2008
Op een aantal Groningse kerken staat een leeuw die verwijst naar de familie Lewe. Volgens de catalogus bij de tentoonstelling 'Haantje de Hoogste' over windvanen in Groningen in het Veenkoloniaal Museum in Veendam staat de leeuw symbool voor het geslacht Lewe. De familie Lewe stamt vermoedelijk uit Drenthe, waar de naam Lewe voorkomt in een viertal oorkonden over het klooster Dikninge in Ruinen tussen 1206 en 1217. In Groningen duikt de familienaam voor het eerst op in 1264 waar Gerhardus Lewe als burgemeester genoemd wordt. In de loop der eeuwen ging de familie Lewe behoren tot één van de belangrijkste Groninger geslachten. Zo bezat deze familie rond 1700 negen borgen waaronder Ewsum (in Middelstum), Farnsum en Aduard.
In het boekje "Kerken met een leeuw in de Gemeente Ulrum" (J.W. Zonderman, Ulrum, mei 1983) wordt vermeld dat vanaf 1520 Lewes woonden op de borg Asinga. De verschillende generaties hadden een sterke betrokkenheid bij de kerken in Ulrum. Zo laat Anna, weduwe van Johan Lewe (die van 1590-1594 burgemeester was van Groningen) een klok gieten voor de kerk in Vierhuizen en zorgde zoon Evert Lewe (getrouwd 1618 met Anna Coenders) voor de restauratie van de kerk te Niekerk. Anna is erfdochter van Ewsum (te Middelstum). Abel Coenders Lewe (zoon van Evert en Anna) laat samen met zijn echtgenoot in 1678 een graftombe maken in de kerk van Ulrum.
Volgens A. Pathuis (Groninger gedenkwaardigheden; Teksten, wapens en huismerken van 1298-1814, Van Gorcum Assen/Amsterdam 1977) verwijzen de leeuwen van Kantens, Middelstum, Noordwolde, Stitswerd en Garnwerd naar het geslacht Lewe. De leeuw van Lettelbert verwijst naar het wapen van de familie Von Inn- und Kniphausen. De leeuw van Noordwijk verwijst naar beide geslachten en die van Vierhuizen, Niekerk (de Marne) en Ulrum naar of de één, of de ander.




















Uit het Gronings.
Oorspronkelijke tekst: Harmjan van Steenwijk, Drentse Courant/Groninger Dagblad 28/04/99

Waarom er paarden op kerktorens staan.

Je hebt paarden als windwijzer op de Martinitoren, in Zuidlaren, Noordlaren, Peize, Gieten en op het koor van de kerk in Eelde. Daar staat op de toren wel een haantje. Met die paarden op de kerktorens, tot de Martini toe, is wat loos..

Het is begonnen in de tijd toen de christelijke kerken bijna allemaal windhanen op de torens zetten. Zo vanaf de 9de eeuw, nog sterker vanaf de elfde eeuw. Door de uitbreiding van kerken, kapellen en kloosters ging het heel hard met de groei van de torenhaan. Samen met kruis en de gouden bol op de toren waren die drie het symbool van de christelijke leer en ze staken overal boven uit. Daar was de duivel niet blij mee. Het ging hem te snel. Zo langzamerhand was hij zijn heidenen kwijt geraakt doordat het christendom groeide. De macht van de duivel werd behoorlijk minder.

Officiële duivelsuitbanners van de kerk trokken rond gingen het werk van de duivel te lijf. Ze joegen hem bij de mensen weg. De kerk met de christelijke haan als symbool gaf aan dat het met het werk van de duivel gedaan was. Hij was er uitgeschopt. Dat meende men in elk geval.

Maar de duivel laat zich niet wegsturen. Hij kruipt even weg, even uit het zicht, maar hij verdwijnt nooit. Op een zeker moment, veel later, dook de duivel weer op. Hij verscheen in de gedaante van een oude kerel, een paardenkoopman in een lange zwarte jas, die de boerderijen langs ging om oud vee te kopen. Deze zwarte kerel trok rond en overnachtte in herbergen. Hij luisterde wat het volk zei. Hij keek uit naar het inhalige volk en naar afvallig kerkvolk, maar vooral naar geld bij boeren en burgers.

De duivel was op zoek naar een prooi. Op een zekere dag in de winter zat hij met een glas foezel [een goedkoop soort jenever] in een herberg ergens aan de grens van Groningen en Drenthe. Een oerstomme, maar rijke jonge boer had het grootste woord. Over dikbetaalde kerkbanken van zijn familie zodat ze vooraan in de kerk konden zitten. Over het goudbeslag op de bijbel en het gewicht van de gouden sieraden en andere snuisterijen van zijn vrouw. En als de oudelui overleden dan kwam er nog veel meer los. “Moet je maar eens kijken als het eenmaal zover is”, lalde hij. De duivel schoof naast hem en fluisterde: “Ik kan je helpen om eerder rijk te worden. Het is eigenlijk heel simpel”. “Wat wil je dan”, bromde de boer terug. “Een weddenschap: paardrijden”, antwoordde de man in de zwarte jas. Beiden trokken zich terug in een donkere hoek van de gelagkamer en smoesden wat.

De volgende zondag zag het kerkvolk dat de kerkdeuren wijd open stonden. In de verte kwamen opeens twee kerels te paard aan rennen. De een was de domme, jonge boer; de andere was de kerel in de zwarte jas. De boer lag voorop. Hij wilde ook als eerste op het paard bij het altaar zijn, want daar won hij een hoop geld mee. Achter hem hoorde hij het gesnuif van het andere paard dat wel vleugels kon hebben gekregen! In een flits galoppeerde de duivel hem voorbij, rechtuit de kerk in. De boerenjongen schrok. trok scheef en liep zich te pletter tegen de kerkmuur. Het paard sloeg over de kop en brak zijn nek. De man in de zwarte jas sprong met paard en al op het altaar en vloog toen de trap op, de toren in. Hij liet een rookspoor en de geur van zwavel achter. Hij kwam er bovenuit, op het topje, waar hij de torenhaan wegschopte. Toen zette hij zich met het paard af - en in een rondvlucht raakte hij verscheiden torenspitsen waar de torenhanen allemaal vanaf gingen. Bij Eelde kwam hij op het koor van de kerk terecht; het topje van de toren haalde hij net niet.

Nu nog steeds kun je zien waar de duivel te paard geweest is. Waar hij met zijn paard kwam, zijn nu paarden als windwijzers. Het leverde een oude zegswijze op die onbekend is gebleven: “Daar wil geen haan meer groeien.” Dat komt door de laatste sprongen van de duivel in deze streken.



















Op de voormalige site van Kerkplein Haarlem (http://www.kerkpleinhaarlem.nl/luthersekerk/lutherzwaan.htm) stond informatie over de witte zwaan als teken van Luther.

De Luther Zwaan
van de Evangelische Lutherse Kerk



De Lutherse Zwaan. Het boeiende en interessante bij vrijwel alle Lutherse kerken in Nederland is de witte zwaan, het symbool van Luther.
Op het voorhek in de Witte Herenstraat zit een hele kolonie, in de kerk zijn ze ook present. Op de orgelkas hebben de zwanen een gouden vlucht gekregen en één is er zelfs als leuning uitgesneden in de opgang naar de gaanderij. De Lutherse zwaan wijst terug naar de vrome theoloog Johannes Hus (Hus betekende in zijn landstaal: gans). In Praag werd hij in 1415 wegens vermeende ketterijen op de brandstapel gebracht. Hij zou toen uitgeroepen hebben: jullie verbranden een gans, maar er zal een zwaan uit zijn as herrijzen. Die zwaan zou een eeuw later Luther worden. Zo ontstond de associatie met Maarten Luther en werd de zwaan het herkenningsteken van de Lutherse gemeenten.

Het gedichtje over de kerktorens spreekt voor zich:
        De Doopsgezinden hebben een houten huisje,
        de Roomsen hebben een kruisje,
        de Calvinisten hebben een haantje
        en de Lutheranen hebben een zwaantje!