Berlikum
Op de toren van de koepelkerk in Berlikum staat een "tronende figuur met in zijn linkerhand een staf".
Op de vaan zit een vogeltje.
S. ten Hoeve (Publicatie nr 53 december 1996 Stichting Alde Fryske Tsjerken): "Op de koepel van de in de jaren 1777-1779 gebouwde achtkantige
kerk van Berlikum staat een oudere windvaan, die zo verweerd is dat de er in opgenomen voorstelling moeilijk te onderscheiden is. Het lijkt een
tronende figuur met in zijn of haar linkerhand een staf, tevens de spil waar de vaan om heen draait. Als bekroning van de staf staat boven de
vaan een vogel, mogelijk een duif. De eerdere patroon van de kerk, St Michaël, is zeker niet afgebeeld. Mogelijk, maar niet erg waarschijnlijk is
de in de vaan afgebeelde persoon paus Alexander VII, die in 1646 als kardinaal Chigi de paardenmarkt in Berlikum bezocht. Een gedenkbord in de kerk
herinnert aan dit bezoek."
De volgende tekst is met titel "Mysterie rond windvaan op de Koepelkerk" geschreven door D.K. Osinga.
Zoals bekend wordt op dit moment wordt de restauratie van de kerk uitgevoerd. De windvaan wordt opnieuw verguld door
het schildersbedrijf K.de Graaf uit Burdaard. Het viel de heer De Graaf tijdens zijn werkzaamheden op, dat de windvaan
veel ouder moet zijn dan 1780. Ook is hij eigenlijk te klein voor het kerkgebouw in vergelijking tot andere windvanen
op kerken, die de heer De Graaf onderhanden heeft gehad. De heer De Graaf wees ook op een artikel uit 1996 van S.
ten Hoeve in Keppelstok, het blad van de stichting Alde Fryske Tsjerken. Deze schreef, dat op de kerk in Berlikum
een oudere windvaan staat, die zo verweerd is dat de erin opgenomen voorstelling moeilijk te onderscheiden valt.
Het lijkt een tronende figuur met in zijn linkerhand een staf. Als bekroning van de staf staat boven de vaan een vogel,
mogelijk een duif. De eerdere patroon van de kerk, St. Michaël, is zeker niet afgebeeld.
Waar komt de windvaan dan vandaan? Via de wapens op de wijzerplaten kwam de heer De Graaf op de suggestie, dat mogelijk
een relatie ligt met de oude Hemmemestate, die in 1753 afgebroken is. Misschien is de windvaan van de state afkomstig.
Hij legde de relatie met de heldhaftige Bauck van Poppema, die de state in de strijd tussen de Schieringers en de Vetkopers
in 1496 verdedigde tegen de Groninger Verkopers. Zij zou afgebeeld kunnen zijn op de windvaan, die ooit Hemmemastate sierde.
Wie waren de laatste eigenaars van Hemmemastate? Doeke Hemmema, de laatste mannelijke Hemmema en eigenaar van de state,
trouwde in 1710 met Civile Susanne Du Tour, dochter van Marc Willem Du Tour, en weduwe van Jaques Graaf d'Aumale.
Hij was kapitein van een compagnie infanterie, in dienst van de Staat der verenigde Nederlanden. Doeke Hemmema overleed
zonder kinderen te krijgen op 21 februari 1721 in Den Haag en is in de grafkelder van de Hemmema's bijgezet. De state
kwam na het overlijden van Civile Suzanne Du Tour in het bezit van haar enige zoon uit haar vorige huwelijk,
Carel Duco Graaf dÁumale. Hij heeft de state erg verfraaid en veel kosten en moeite daaraan besteed. Hij was kolonel in
het regiment van Prins van Birkenfeld en in de slag bij Raucoux op 10 oktober 1746 na enkele dagen overleden.
Hij is bijgezet in het graf in Maastricht. Carel Duco d'Aumale was gehuwd met Anna van Assendelft en liet 4 minderjarige
kinderen na, waaronder Sophia Elisabeth Gravin d'Aumale, geboren in 1735 in Leeuwarden. De state is in 1747 verkocht en
daarna gesloopt door Hotse Quader. Deze Sophia trouwde in 1758 met Georg Frederik Baron Thoe Schwartzenberg en
Hohenlansberg, grietman over Menaldumadeel. En zo zijn we weer bij de bouw van de nieuwe kerk in 1777 waarbij Georg
Frederik prominent vertegenwoordigd is als kerkvoogd en als grietman over Menaldumadeel.
Rekening van de bouw van de kerk
Wat is er te vinden over de kosten van de windvaan van de kerk?
In het rekeningboek van de kerkvoogdij waarin de kosten van de bouw van de kerk uitgebreid zijn beschreven, staat
het volgende over de gouden bol en de windvaan:
1778 Den 13 april vragt van eenige boekjes bladgoud tot de pijnappel 1 stuiver
1778 Den 14 april aan Tjeerd Romkes voor een boodschap na Beetgum, om de waaijer tot de nieuwe kerk van de Heere Schwartsenberg te halen 4 stuivers
1778 Den 20 oktober betaald aan Klaas Mulder 14 caroliguldens voor 20 boekjes goudblad tot de pijnappel op de bovencoupel
1779 Den 17 september betaald aan Bote Bartels wegens het arbeidsloon van vergulden van de pijnappel en de waaijer op de kerk, en het vergulden en verwen van de wijzerborden so buiten als binnen de kerk met enig glasemaken tesamen 23 cargld en 15 stuivers
In de rekening komt verder geen enkele post voor die wijst op het maken van de windvaan en ook niet van de pijnappel.
Het is dus zeker dat de windvaan bij Baron Schwartzenberg vandaan komt want deze woonde op de State Groot Terhorne in
Beetgum. Het is heel goed mogelijk, dat de windvaan in familiebezit is gebleven, voordat de state werd verkocht.
Verder onderzoek moet nog uitwijzen of de afbeelding inderdaad slaat op Bauck van Poppema.
foto's mei 2003
Grotere kaart weergevenTsjerkestrjitte